Hozirgi kunda ko’pchilik odamlar yuqori qon bosimi kabi muammoga duch kelishmoqda. Tez-tez qon bosimning ortishi gipertonik kasallikning paydo bo’lishiga olib keladi. Biroq, o’z-o’zidan, surunkali shaklga ega bo’lgan gipertonik kasallik hayotga to’g’ridan-to’g’ri xavf tug’dirmaydi, lekin bu birinchi navbatda yurak-qon tomir tizimining a’zolari bilan bog’liq jiddiy asoratlar paydo bo’lishi uchun xavf omilidir. Shunga qaramay, gipertonik kasallikning kuchayish davri ham bor. Tibbiyotda bu gipertonik kriz sifatida tanilgan.
Holat tavsifi
Shuni yodda tutish kerakki, gipertonik kriz bu faqatgina birdan qon bosimi ko’tarilishigina emas. Qon bosimining epizodik ko’tarilishi nisbatan sog’lom odamlarda ham kuzatiladi, masalan, jiddiy jismoniy kuch ishlatishda, jiddiy stress holatlarida va hokazo. Qon bosimining ko’tarilishidan tashqari, gipertonik kriz, shuningdek, umumiy qon aylanishi yetishmasligini ko’rsatadigan bir qator alomatlar bilan tavsiflanadi.
Bundan tashqari, kriz bir necha soat yoki hatto kunlar davom etadigan yetarlicha uzoq holat. Gipertonik kriz, qoida tariqasida, terapevtik usullarni qo’llamasa, o’z-o’zidan o’tmaydi, agar u mustaqil yechim topsa ham, ichki a’zolarga jiddiy zarar yetkazgan bo’ladi. Shuni yodda tutish kerakki, samarali gipotenziv (qon bosimini tushuruvchi) preparatlar kashf qilinishidan oldin, og’ir gipertonik krizga uchraganidan keyin bemorlarning o’rtacha umr ko’rish davomiyligi 2 yildan ortiq bo’lmagan.
Shuningdek, ommaviy fikrlarga qaramay, gipertonik krizning asosiy alomati, qon bosimining har qanday odam uchun universal, aniq bir qiymatgacha ko’tarilishi emas. Bularning barchasi bemorning o’ziga xos xususiyatlariga va uning gipertonik kasallik rivojlanish darajasiga bog’liq. Ba’zida gipertonik kriz me’yoriy bosim ko’rsatkichlari fonida rivojlanishi mumkin. Shunday qilib, ayrim bemorlar qon bosimining 140/90 mm.sim.ust ko’rsatkichida o’zlarini juda yomon his qilishi, boshqalari esa 180/100 mm.sim.ust da ham biron noqulaylik sezmasligi mumkin. Shuning uchun yuqori bosim bilan birga kuzatiladigan boshqa alomatlar ham juda muhimdir.
Gipertonik krizning tarqalganligi
Gipertonik kriz erkaklarga qaraganda ko’proq ayollarda uchraydi. Kriz insonda birinchi marta paydo bo’lgan bo’lsa, kelajakda bu holat yana takrorlanishi mumkin.
Gipertonik kriz yurak-qon tomir tizimining eng keng tarqalgan kasalliklardan biri. Ayni paytda, statistik ma’lumotlarga ko’ra, aholining bu holat haqida xabardorligi juda past. Kishilarning taxminan 40 foizi hayotida kamida bir marta gipertonik inqirozni boshdan kechirgan. Shu bilan birga, bu holatni faqatgina ayollarning 60 foizi va erkaklarning 40 foizigina bilishgan. Ayollarning 45% va erkaklar 20% bu holatni oldini olish uchun zarur bo’lgan dori-darmonlarni qabul qilishadi.
Gipertonik krizning sabablari
Gipertonik krizning kelib chiqishi uchun javob beradigan asosiy sababchi — gipertonik kasallikdir. Shu bilan birga, bu vaziyat boshqa kasalliklarda yuzaga keladigan ikkilamchi gipertoniyalarda ham kuzatilishi mumkin:
- Yurak ishemik kasalligi;
- Buyrak kasalligi (pielonefrit, glomerulonefrit, surunkali buyrak yetishmovchiligi, buyrak-tosh kasalligi);
- Bosh jarohatlari;
- Insult;
- Gipertireoz;
- Alkogolizm;
- Gormonal muvozanatning buzilishi;
- Aorta aterosklerozi;
- Qandli diabet;
- Tizimli qizil yuguruk,
- Homilador ayollarning nefropatiyasi.
Gipertonik kriz kelib chiqishiga turtki beruvchi omillar quyidagilardir:
- Kamharakat hayot tarzi;
- Ortiqcha vazn;
- Qandli diabet;
- Yurak ishemik kasalligi;
- Qahva yoki kofeinli ichimliklarni suiste’mol qilish;
- Prostata bezining adenomasi;
- Ayollarda klimaks davri;
- Feoxromositoma;
- Osteoxondroz;
- Vegeto-tomir distoniyasi;
- Stress va depressiya;
- Ko’p miqdorda suyuqlik yoki osh tuzi qabul qilish;
- Ob-havo (isishi yoki sovushi) va atmosfera bosimining o’zgarishi, iqlim zonalarining o’zgarishi;
- Gipotenziv dorilarni qabul qilish rejimiga rioya qilmaslik (gipertonik bemorlarda);
- Kechalari uxlamaslik;
- Ba’zi dori-darmonlarni dozasini oshirib yuborish (adrenomimetik, erlik quvvatini kuchaytirish uchun preparatlar).
Shuningdek alohida yomon odatlar — chekish va alkogolizm haqida aytish kerak. Spirtli ichimliklar ichuvchi odamlar yuqori qon bosimi muammolaridan oddiy odamlarga qaraganda ikki marotaba ko’proq aziyat chekishi, bitta chekilgan sigareta esa qon bosimini 30 mm.sim.ust. ga ko’tarishi mumkinligi aniqlangan. Spirt va nikotin kapillyar qon aylanishning yomonlashuviga va kichik tomirlar zararlanishiga olib kelishi aniqlangan.
Kriz kelib chiqish mexanizmi va uning turlari
Kriz davrida qon bosimning oshishi mexanizmi ikki asosiy omil — yurak tomonidan qon haydalish miqdorining ko’payishi va arteriyalar devorining mushaklari tonusining ortishi bilan bog’liq. Ushbu o’zgarishlar odatda buyrak usti bezlari gormoni — adrenalin va noradrenalin ta’sirida yuzaga keladi.
Ushbu omilga muvofiq odatda ikkita asosiy turdagi kriz farqlanadi. Krizning birinchi turida adrenalinning ajralishi ortadi, ikkinchi turda esa — noradrenalinning. Birinchi holda, bemorda odatda faqat sistolik (yuqori) bosim, ikkinchi holda ham sistolik, ham diastolik (pastki) bosim ko’tariladi.
Gipertonik kriz yuzaga kelishi uchun nafaqat qon bosimining ko’tarilishi, balki periferik tomirlarning reaktsiyasini kuchayishi ham kerak, natijada ularning torayishi sodir bo’ladi. Shuningdek, ko’pincha kriz organizmning miyada qon aylanishining buzilishiga bo’lgan reaktsiyasi bo’lishi mumkin.
Ba’zan kriz qon hajmi va organizmdagi arterial bosim darajasini tartibga soluvchi renin-angiotenzin faoliyatining buzilishi natijasida rivojlanadi. Qon bosimini oshiradigan ferment — renin va angiotenzinni kontsentratsiyasining ortishi to’qimalarning qon ta’minoti yomonlashishiga olib keladi va bu o’z navbatida yana fermentlar ishlab chiqarishni rag’batlantiradi. Shunday qilib, ana shunday aylanma holat paydo bo’ladi, dori vositasidan foydalanmasdan bu holatdan chiqib ketish juda qiyin bo’ladi.
Ba’zi mutaxassislar, shunindek, og’ir tashvish yoki stress tufayli yuzaga keladigan neyrovegetativ krizni ajratishadi. Odatda bu kriz bir necha soat ichida o’tib ketadi va kasalxonaga yotqizishni talab qilmaydi.
Kriz vaqtida qanday bosim ko’tarilganiga qarab, kasallikning eukinetik, gipokinetik va giperkinetik shakllari farqlanadi. Eukinetik krizda, ham sistolik, ham diastolik bosim nosimmetrik ravishda oshadi. Gipokinetik krizda asosan faqat diastolik bosim ortadi. Giperkinetik bo’lsa, asosan sistolik bosim oshgani kuzatiladi. Bu turdagi krizlar yurakning qon haydash hajmi oshgan yoki oshmaganligi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Eukinetik holatda yurakning qon haydashi hajmi me’yorda va bosim oshishi periferik tomirlarning qarshiligiga bog’liq bo’ladi. Gipokinetik kriz vaqtida qon haydash kamayadi, giperkinetik krizda esa ortadi.
Og’irligi jihatidan krizlar asoratlangan — unda nishon organlarga zarar yetgan bo’ladi, bu hodisa kuzatilmasa, asoratlanmagan shaklga bo’linadi. Kasallikni davolash tamoyillari mazkur holat shakliga asoslanadi. Asoratlanmagan kriz ko’pincha 1-2 daraja gipertonik kasallik uchun xos, asoratlangani esa uchinchi darajali gipertonik kasallik uchun. Asoratlangan krizlar odatda uzoq muddatli, bir necha kun davomida rivojlanishi bilan ajralib turadi.
Gipertonik kriz alomatlari va belgilari
Alomatlar qanday kriz — gipokinetik, giperkinetik yoki eukinetik, asoratlangan yoki asoratlanmagan turi yuzaga kelishiga qarab farq qilishi mumkin.
Qon bosimining keskin o’sishidan tashqari, gipertonik krizni tavsiflovchi asosiy alomatlar quyidagilar:
- Bosh og’rig’i;
- Bosh aylanishi;
- Quloqdagi shovqin;
- Irradatsiyasiz, yurak soahsidagi sanchiqli og’riq;
- Yurak ritmining buzilishi (taxikardiya, ayrim hollarda — bradikardiya);
- Zaiflik;
- Tanadagi titroq;
- Nafas qisilishi;
- Terlashning ko’payishi;
- Tana haroratining oshishi;
- Qo’rquv hissi, tashvish;
- Ko’z olmasining noixtiyoriy harakatlari;
- Ko’rishdagi buzilishlar.
Bosh og’rig’i boshning harakatlantirish, aksa urish bilan kuchayadi. Ko’pincha, unga ko’zlardagi og’riq hamroh bo’ladi. Kriz davrida bemorda qon ko’rsatkichlari o’zgarishi mumkin — ECHT oshadi, oq qon hujayralar soni ko’payadi, siydikdagi oqsil miqdori baland bo’ladi.
Ba’zan ko’ngil aynishi yoki qayt qilish, titroq, ongning xiralashuvi kuzatilishi mumkin. Krizning birinchi turi (adrenalinli) bo’lsa, terining qizarishi namoyon bo’ladi. Bosh aylanishi odatda umurtqa yoki uyqu arteriyalarning spazmlari bilan bog’liq. Bu fazoda harakatlanish hissi bilan birga bo’lishi mumkin.
Gipertonik kriz asoratlari
Yuqorida aytib o’tilganidek, kriz to’g’ri davolanmasa, u holda sog’likka jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Arterial qon bosimining yuqori ko’rsatkichlari inson organizmining turli a’zolariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Avvalo, bu qon tomirlar va yurakdir. Bundan tashqari, gipertonik kriz bilan birga kuzatiluvchi qon aylanishining buzilishi miyada qon aylanishini ham buzishi mumkin. Gipertonik krizda eng ko’p zarar ko’radigan organlar — jigar va buyraklardir. Kriz davrida organlarga zarar yetishi to’qimalarning faoliyati uchun kerakli bo’lgan kislorod miqdori yetishmasligi bilan bog’liq.
Gipertonik krizdan keyin kuzatiladigan asosiy asoratlar:
- Infarkt;
- Insult;
- Entsefalopatiya;
- Parkinson kasalligi;
- Aqliy qobiliyatning kamayishi;
- Falajlar;
- Ko’rish buzilishi;
- O’tkir buyrak yetishmovchiligi;
- Jigar disfunktsiyasi;
- Surunkali yurak-qon tomir yetishmovchiligi;
- O’pka arteriyalarning tromboemboliyasi;
- Yurak mushagining yoki yurak qorinchalarining gipertrofiyasi;
- O’pka shishi;
- Miya shishi;
- Yurakning ishemik kasalligi;
- Aorta anevrizmasi.
Krizning nisbatan yengil asoratlariga tizimli bosh aylanishi va doimiy bosh og’riqlari kiradi. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, o’z vaqtida tibbiy yordam ko’rsatilmagan taqdirda og’ir kriz o’limga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, gipertoniyasi bo’lgan yoki bu kasallikdan aziyat chekadigan qarindoshlari bo’lgan kishilar, gipertonik kriz nima, uning belgilari va u sodir bo’lganda birinchi yordam ko’rsatish haqidagi ma’lumotlardan xabardor bo’lishi kerak.
Krizning yanada og’irlashuviga va asoratlar rivojlanishining ehtimolini oshirishga yordam beradigan ba’zi omillar ham mavjud. Ular quyidagilardir:
- Ishemik yurak kasalligi;
- Qonda yuqori xolesterin miqdori;
- Qandli diabet.
Gipertonik krizni davolash
Agar kriz bemorda ilk marotaba yuzaga kelgan bo’lsa yoki undan oldingi holatdan ko’ra og’irroq bo’lsa, shoshilinch tibbiy yordam chaqirish kerak. Shuni ta’kidlash kerakki, tez yordam guruhlari ko’pchilik hollarda gipertonik kriz tufayli chaqiriladi. Boshqa hollarda, bemorga mustaqil ravishda yordam berish mumkin.
Ko’p hollarda, gipertonik krizlar uy sharoitida davolanadi. Biroq, murakkab krizlar yuz berganda, a’zolarga zarar yetishi ehtimolligi yuqori bo’lsa, bemor kasalxonaga yotqizilishi mumkin. Kasalxonada gipertonik krizni davolash kardiologiya bo’limida yoki umumiy terapiya bo’limida olib boriladi. Asoratlanmagan krizlar hollarida tez tibbiy yordam brigadasi kelganidan keyin yoram odatda vena ichiga gipotenziv preparatlarni yuborish bilan cheklanadi. Gipertoniyaning keyini davolanishi ambulatoriya sharoitida amalga oshiriladi.
Qon bosimining pasayishi
Krizni davolashning birinchi vazifasi qon bosimini pasaytirishdir. Bunga faqat gipotenziv preparatlar yordamida erishish mumkin. Biroq, shuni yodda tutish kerakki, qon bosimini birdan tushirish gipertonik krizdan ham yomonroq oqibatlarga olib kelishi mumkin, ayniqsa kollaps, hushdan ketish va hattoki insultga.
Dastlabki 2 soatda bosimni taxminan 20-25% ga pasaytirish kerak. Keyingi 6 soat ichida bosimni qon bosimning yuqori normal chegaralarigacha tushirishga harakat qilish kerak.
Shuning uchun, dorilarning katta dozasini yoki bemorga ta’siri avvaldan ma’lum bo’lmagan preparatlarni qabul qilish mumkin emas. Shunga qaramay, bu holatda kuchsiz preparatlar ham mos kelmaydi.
Shunisi e’tiborga loyiqki, barcha gipotonik preparatlar ham yuqori bosim ko’rsatkichlarini tezda pasayishi uchun to’g’ri kelmaydi. Xususan, hozirda ko’pincha surunkali gipertoniyani davolash uchun qo’llaniladigan sartan yoki angiotenzin retseptorlari antogonistlari guruhidagi preparatlar qonga bir necha soat davomida singadi va gipertonik kriz holatlarida bunday preparatlar to’g’ri kelmaydi.
Gipertonik krizlarda eng yuqori ta’sir tezligi va samaradorlik kaptopril (Kapoten) tomonidan ko’rsatildi. Bundan tashqari, u nisbatan eng xavfsiz dori hisoblanadi va minimal nojo’ya ta’sirga ega. Xususan, u miya qon aylanishiga kam ta’sir qiladi, shuning uchun ishemik insult rivojlanishi xavfi bo’lmaydi. Preparat ta’siri 15 daqiqadan keyin boshlanadi. Odatdagi doza — 25-50 mg. Dori ta’sirini tezlashtirish uchun til ostiga qo’yish tavsiya etiladi.
Bundan tashqari, ko’plab shifokorlar nifedipin (Korinfar) dan foydalanishni tavsiya etadilar. Bir martalik doza 10-20 mg ni tashkil qiladi. 5 daqiqali oraliq bilan ikkita tabletka qabul qilish mumkin. Biroq, ushbu preparatni doimiy foydalanish uchun qo’llash mumkin emas, chunki u kaptoprilga qaraganda ko’proq nojo’ya ta’sirga ega.
Agar bemorda taxikardiya kuzatilsa, Tenorik, Anaprilin yoki Atenolol singari beta-blokatorlarni qabul qilish mumkin.
Zaxiradagi dori sifatida 0,3 mg dozada klonidin (Klofeline) kabi markaziy ta’sirga ega preparatlarni qo’llash mumkin. Ular deyarli har qanday krizlarda yordam beradi. Klonidin, xususan, yurak haydashini oshirmasligi kabi afzalligi bor va uni sezilari taxikardiyalarda ham qo’llasa bo’ladi. Shunga qaramasdan, markaziy ta’sirga ega dorilar ko’plab nojo’ya ta’sirga ega ekanligini unutmaslik kerak. Misol uchun, Klofelin alkogol bilan birgalikda kuchli zaharlanishga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, uning doimiy ishlatilishi dorilarga bog’liqlikka sabab bo’lishi mumkin.
Bundan tashqari, krizlarda Furosemid kabi diuretiklarni (siydik haydovchilarni) qo’llash tavsiya etiladi. Agar bemorga gipertonik kasallik uchun boshqa dori buyurilgan bo’lsa, aynan o’shalarni qabul qilish kerak.
Krizni kasalxonada davolash
Statsionar sharoitida bemor qon bosimni kamaytirish uchun odatda vena ichiga gipotenziv dorilar kiritiladi. Preparatlarni tanlashda holat jiddiyligiga, qo’shimcha alomatlarning mavjudligiga va mavjud surunkali kasalliklar — yurak yetishmovchiligi, aritmiyalari, miya qon aylanishining buzilishlariga bog’liq bo’ladi.
Kasalxonalarda eng ko’p ishlatiladigan gipotenziv va tomir kengaytiruvchi dorilar:
- Magneziy sulfat;
- Nitrogliserin;
- Benzogeksoniy;
- Arfonad;
- Kaptopril;
- Nifedipin;
- Klonidin;
- Gidralazin,
- Trimetafan kamsilat;
- Azametoniy bromid;
- Labetalol;
- Fenoldopam;
- Natriy nitroprussid.
Bezovtalik va titroq holatlarini bartaraf qilish uchun relanium, aminazin qo’llanilishi mumkin. Mushaklar va arteriyalar spazmini bartaraf qilish uchun spazmolitiklar ishlatiladi, masalan, drotaverin. Miya qon aylanishini yaxshilash uchun eufillin ishlatiladi. Gipertonik krizlarda shuningdek diuretiklar ham samaralidir.
Statsionar sharoitida ishlatiladigan ko’plab dorilar aniq dozalashni talab qiladi va faqatgina malakali shifokorlar tomonidan berilishi mumkinligini yodda tutish kerak. Bunday preparatlarni uy sharoitida, mustaqil qabul qilish fojiali oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Yordam ko’rsatishning boshqa usullari
Gipertonik kriz paytida tinchlanish uchun Validol tabletkasini, korvalol yoki valokardin tomchilarini, valeriana damlamasini qabul qilish kerak. Bundan tashqari, bemor nafasni me’yorga keltirishi, uni bir tekis qilishi kerak. Buning uchun, bir necha marta chuqur nafas olib chiqarish lozim.
Gipertonik krizda yotgan holatni egallash kerak. Yurish va ba’zi jismoniy harakatlar qilinishi mumkin emas. Ensaga sovuq kompress qo’llanilishi mumkin. Bunday vaziyatda bemorga suyuqlik ichish tavisya etilmaydi, chunki suv qayt qilishga olib kelishi, u esa o’z navbatida qon bosimining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, organizmdagi ortiqcha suyuqlik o’z-o’zidan bosimni oshiradi. Agar bemorda nafas olishni qiyinlashitradigan tor yoki bo’yinni qisuvchi kiyim bo’lsa, ularni yechish yoki bo’yin atrofidagi tugmalarni bo’shatish kerak. Bundan tashqari, xonaga toza havo kirishini ta’minlash kerak. Agar bemorni varaja qiynayotgan bo’lsa, oyoqlarini issiq to’sham bilan o’rab qo’yish tavsiya etiladi.
Gipotonik preparat qabul qilganidan keyin taxminan yarim soat o’tgach qon bosimini o’lchash kerak. Hech qanday yaxshilanish bo’lmasa, unda yana bitta dori dozasini qabul qilish mumkin.
Shifokorga nimalarni aytish kerak
Agar bemor tez yoram chaqirgan bo’lsa, kelgan shifokorlarga quyidagi ma’lumotlarni berishi kerak:
- Bemorda qancha vaqtdan buyon gipertoniya kuzatilmoqda;
- Qaysi ko’rsatkichlar bemor uchun qon bosiming oshganini, qaysilari esa pasayganini anglatadi;
- Bemorda gipertoniyadan tashqari boshqa surunkali kasalliklar mavjudligini;
- Joriy xuruj davomiyligini;
- Muntazam ravishda qabul qilinadigan dorilarni;
- Xuruj boshlanishidan boshlab qabul qilingan preparatlarni.
Shifokor qay darajada to’g’ri va batafsil ma’lumot olishi to’g’ri davolash rejasini tanlashga bog’liq. Agar shifokor kasalxonaga yotishni taklif etadigan bo’lsa, yaxshisi bunday taklifni rad etmaslik kerak, hattoki bemor o’zini biroz yaxshi his qilsa ham. Faqat shifoxona sharoitida bemorni to’liq tashxislash va xuruj qanday muhim a’zolarga ta’sir qilgani yoki qilmaganligini tekshirish mumkin.
Gipertoniya inqirozidan keyin bemorning tiklanishi
Jiddiy krizdan so’ng qayta tiklash davri xuruj salbiy oqibatlarini, shuningdek, qaytalanish ehtimolini kamaytirish uchun talab qilinadi. To’g’ri ovqatlanish tanani tiklashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ratsionida hayvon yog’lari va uglevodlar ulushini, tuzni kamaytirish tavsiya etiladi. Kundalik tartibga muntazam amal qilib borish, nizoli vaziyatlardan qochish kerak. Dastlabki vaqtlarda jismoniy zo’riqishlardan qochish tavsiya etiladi, ammo bemor ahvoli yaxshilanishi bilan muntazam sayohat qilish, shifobaxsh jismoniy mashqlar bajarish kerak. Va albatta, muntazam ravishda shifkor buyurgan dorilarni qabul qilish kerak.
Gipertonik kriz profilaktikasi
Gipertonik krizlar boshqa kasalliklar yo’qligida hech qachon sodir bo’lmasligi tufayli, uning oldini olish uchun profilaktik chora-tadbirlar avvalambor o’z ichiga asosiy kasalliklarni — gipertoniya, ishemiya, osteoxondroz, buyrak kasalligi, endokrin anomaliyasini davolashni oladi.
Gipertoniyadan aziyat chekadigan kishilarga kundalik tutib, har kungi qon bosimini yozib borish va shifokor tavsiya qilgan dorilarni qabul qilish tavsiya etiladi. Kimning organizmi ob-havo o’zgarishlariga sezgir bo’lsa, ob-havo ma’lumotlarini oldindan kuzatib borish va shunday kunlarda profilaktik choralarga amal qilish kerak bo’ladi. Bundan tashqari, kardiolog bilan muntazam ravishda maslahatlashib turish kerak. Shuningdek parhez ham juda muhim ahamiyatga ega. Ratsionda qon bosimining ko’tarilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan oziq-ovqatlar — tuzlangan, dudlangan, marinadlangan, achchiq mahsulotlar, fast-fud bo’lmasligi kerak. Suv iste’moli ham cheklangan bo’lishi kerak. Qahva, ayniqsa, achchiq qahva ichish ham tavsiya etilmaydi.
Gipertonil krizlar, odatda, qisqaruvchi miokard mushagi funktsiyasi, modda almashinuvi, arteriyalar tonus va holatidagi buzilishlarida yuz berishi sir emas. Shuning uchun oziq-ovqat mikroelementlar va vitaminlarga boy bo’lishi kerak, ularning mavjudligi yurak-qon tomir tizimining salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Birinchidan, bu kaliy, kaltsiy va magniy, shuningdek A, B, C, E vitaminlari.
Agar krizlar vegeto-tomir buzilishi, kamharakatlik, stress natijasida rivojlangan bo’lsa, shifobaxsh mashqlar bajarish, stress darajasini pasaytirish va ortiqcha charchamaslik kerak. Bundan tashqari, yomon odatlarni — chekish, spirtli ichimliklarni iste’mol qilishni tashlash kerak.
