Sitomegalovirus (cytomegalovirus, CMV, SMV) — gerpes oilasiga kiruvchi virus, ichki organlar va markaziy asab tizimini shikastllaydi va deyarli alomatlarsiz kechadi. Insonlar asosan bu virus bilan immunitetlari sustlashganda (masalan, OITS fonida) kasallanishadi. Virus ichki organlarga ta’sir ko’rsatganda zaiflik, diareya, ich qotishi kuzatiladi. Siydik-tanosil a’zolari shikastlanishlarida kasallik ayollarda bachadon yallig’lanishi (endometrit), bachadon bo’yni yallig’lanishi (servisit), qin yallig’lanishi (vaginit), erkaklarda esa asosan asimptomatik (belgilarsiz) namoyon bo’ladi. Kasallik shuningdek, O’RVI shaklida (o’tkir respirator kasalliklar) o’tishi mumkin. Homilador ayollarda sitomegalovirus bo’lganda homiladorlik, homila yoki chaqaloq patologiyalari rivojlanishi mumkin.
Bu oilaga kiruvchi boshqa viruslar oddiy gerpes (jinsiy gerpes va lablardagi gerpes [uchuq] qo’zg’atuvchisi), suvchechak virusi (suvchechak qo’zg’atuvchisi) va Epshteyn-Barr virusi (infektsion mononukleoz qo’zg’atuvchisi) kiradi. Bu viruslar guruhi hayot davomida tanada faol bo’lmaydi. Bu «yashirin» infektsiya deyiladi. SMV infektsiyasi butun dunyodagi barcha yoshdagi insonlarda uchraydi.
Homiladorlik davrida sitomegalovirus
SMV bilan zararlangan eng ayollar (taxminan 30%) SMV infektsiya «faollashgan» (yoki qonda faol bo’ladi) bo’lsa, homiladorlik davrida ular virusni bolaga o’tkazishlari mumkin . Tug’ma sitomegalovirus asoratlarni keltirib chiqaradi va taxminan 10-15% chaqaloqlarda tug’ilganida patologiyalar bo’ladi va bolalarning 60% keyinchalik hayoti davomida jiddiy asoratlarga duchor bo’lishadi. Sitomegalovirus belgilari bo’lmagan holda tug’ilgan chaqaloqlarning ayrimlari tug’ilgandan keyin bir necha oy ichida karlikka duchor bo’lishlari mumkin.
Sitomegalovirus infektsiyasiga nima sabab bo’ladi?
Sitomegalovirus kasallangan odamning tana suyuqligi bilan bevosita aloqa orqali sog’lom odamga o’tadi. Sog’lom bolalar va kattalarda infektsiyalangandan so’ng biron-bir alomat namoyon bo’lmaydi. Biroq, SMV immun tizimi zaiflashgan insonlarda (masalan, OIV / OITS yoki immun tizimini zaiflashtiradigan dorilar qabul qilish) jiddiy kasallikka olib kelishi mumkin. SMV ta’sirida yuzaga keladigan kasalliklarga:
- Retinit (xira ko’rish va ko’rlik);
- Og’riqli yutish (disfagiya);
- Pnevmoniya;
- Kolit;
- Oyoqlarning zaifligi yoki uvushishi.
Sitomegalovirus bilan kasallanish xavfi
Xavf guruhidagi odamlar:
- Kichik bolalar va kattalar bilan yaqin hamkorlik qilish;
- Qon quyishni qabul qilgan odamlar;
- Bir nechta jinsiy hamroh bilan aloqada bo’lgan odamlar;
- SMV-infektsiyasi bo’lgan organ yoki suyak iligi transplantatini olgan odamlar.
SMV infektsiyasi asoratlariga moyil odamlar quyidagilardir:
- Homilador ayollar va zaif immunitet tizimi bo’lgan odamlar;
- OIV bilan kasallangan odamlar;
- Organ transplantatsiyasidan o’tgan odamlar;
- Saraton kasalligi bo’lgan odamlar;
- Immunitet tizimini bostirishlari mumkin bo’lgan dori-darmonlarni qabul qiluvchilar.
Sitomegalovirus yuqumlimi?
SMV ilgari zararlanmagan odamlarga yuqadi, lekin kasallanish oddiy emas (zaif yuqumli).
Virus tana suyuqliklari bilan oqib yuradigan yuqumli davri kasallangan shaxsda bir necha oy davom etishi mumkin va virus inson hayoti davomida belgilarsiz holda mavjud bo’lishi mumkin.
Sitomegalovirus qanday yuqadi?
Sitomegalovirus infektsiyasi nisbatan keng tarqalgan, lekin virus oson yoki tasodifiy aloqa orqali yuqmaydi. Yuqish zararlangan kishining tana suyuqliklari (masalan, so’lak, siydik, qon, sperma, qin ajralmalari yoki ko’krak suti kabi) bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa talab qiladi. Odamlar sitomegalovirus bilan o’pishish, ko’krak suti bilan, jinsiy aloqa, qon quyish, giyohvandlik (igna almashtirish), organlar va suyak iligi ko’chirib o’tkazish orqali kasallanishlari mumkin.
Sitomegalovirus homiladorlik vaqtida ondadan bolaga kindik orqali yoki tug’ruq jarayonida qin ajralmalari orqali yuqishi mumkin. Bu yangi tug’ilgan chaqaloqlarda tug’ma sitomegalovirusga olib kelishi mumkin.
Emizish sitomegalovirusni bolaga uzatishi mumkin, lekin ko’krak suti bilan oziqlantirishni oldini olish uchun hech qanday ehtiyoj yo’q, shifokor bunday hollarda emizishni davom ettirish uchun qanday amallarni bajarishni aytadi. Onaning sutini muzlatish va pasterizatsiya qilish kasallik uzatish qilish xavfini kamaytirishi mumkin, ammo uni uo’q qilmaydi.
Sitomegalovirusning inkubatsion davri
Virus yuqgach, kasallik belgilari hosil bo’lgunga qadar 3-12 hafta vaqt o’tadi va bu kasallikning inkubatsiya davri deyiladi. SMV infektsiyasi odatda yaxshi sifatlidir.
Sitomegalovirus infektsiyasining belgilari va alomatlari
SMV bilan kasallangan ko’p odamlar belgilar yoki asoratlar tarixini aytib bera olishmaydi va kasallangan odam bilan aloqani eslay olishmaydi, shuning uchun ko’pchilik odamlar, ular zararlanganlarini bilishmaydi. O’tkir SMV infektsiyani gepatit A, B, gepatit C yoki Epshteyn-Barr virusi tufayli yuqumli Mononukleoz kabi bo’lishi mumkin. Mononukleoz alomatlari o’z ichiga olishi mumkin:
- Isitma;
- Holsizlik;
- Limfa tugunlarining kattalashishi;
- Tomoq og’rig’i;
- Mushaklardagi og’riq;
- Ishtahani yo’qotish;
- Jigar yoki taloq hajmini oshishi.
Gepatit bilan bog’liq alomatlar va belgilar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin:
- Ishtahani yo’qotish;
- Ko’zlar sarg’ayishi;
- Ko’ngil aynishi va diareya.
Zaif immunitetli insonlarda sitomegalovirus tananing turli organlariga ta’sir qilishi mumkin va bosh miya yallig’lanishi (ensefalit), loyqa ko’rish va ko’rlik (SMV retinit), o’pka infektsiyasi (pnevmoniya), og’riqli yutish (ezofagit), diareya, jigar yallig’lanishiga (gepatit) sabab bo’lishi mumkin.
Tug’ma SMV bo’lgan chaqaloqlar tug’ilganda hech qanday alomatlar kuzatilmasligi mumkin, ammo ularning 20 foizida karlik rivojlanadi. Tug’ma sitomegalovirusli chaqaloqlarning taxminan 10 foizi infektsion belgilari va alomatlarini ko’rsatadi yoki asoratlarni rivojlantiradi. Tug’ma SMVning belgilari va simptomlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- Karlik;
- Terining va ko’zning sariqligi (sariq kasal);
- Teri toshmasi;
- Muddatidan oldin tug’ilish;
- Tug’ilganda kam vaznlik;
- Pnevmoniya;
- Jigar va taloqni kattalashishi;
- Mikrosefaliya yoki tutqanoqlar.
Sitomegalovirus infektsiyasini qaysi shifokorlar davolashadi?
Mutaxassislar odatda SMVning murakkab holatlarini davolashda yoki profilaktik davo zarur bo’lganda ishtirok etishadi. Eng murakkab holatlar — immun tizimi zaif bo’lgan odamlarni davolash, odatda OIV tufayli, saraton kimyoterapiyasi yoki suyak va organ transplantatsiyasini boshidan kechirganlar. SMV har qanday organ tizimiga ta’sir qilishi mumkinligi sababli, davolanishda gastroenterolog yoki pulmonolog kabi bir qancha mutaxassis ishtirok etishi mumkin. Yuqumli kasalliklar bo’yicha mutaxassis shifokorlar jamoasining bir qismi sifatida qaraladi va monitoring, profilaktika va virusga qarshi dorilar buyurish kabi amallarni bajaradi. Bolalardagi yuqumli kasalliklar bo’yicha mutaxassislar tug’ma sitomegalovirusli bolalarni parvarish qilishlari mumkin.
Shifokorlar sitomegalovirus infektsiyasini qanday aniqlaydilar va tashxis qo’yadilar?
Ko’pgina SMV infektsiyalariga tashxis qo’yilmaydi, chunki virus amalda hech qanday belgilar namoyon qilmaydi. Kishi sitomegalovirusga chalinsa, unga qarshi antitanalar (oqsillar) yoki sitomegalovirusga qarshi IgM va / yoki IgG antitanalar inson hayotining oxirigacha tanasida qoladi. Agar odamda SMV infektsiyasi bo’lsa, antitanalarni aniqlash uchun qon tahlili natijasi ijobiy bo’ladi. Antitanalar tekshiruvi natijasi salbiy bo’lsa, u odam sitomegalovirus bilan kasallanmagan deb hisoblanadi.
Agar yakuniy va aniq tashxis qo’yilishi talab etilsa, virus tana suyuqliklarida (qon, so’lak, siydik) aniqlanishi mumkin. Shuningdek tana to’qimalaridan olingan namunani laboratoriyada sun’iy sharoitda o’stirilishi natijasida yoki PZR (polimerazli zanjirli reaktsiya) tahlil orqali virusning pp65 oqsiliga antigenlarni aniqlash orqali erishilsa ham bo’ladi. Ushbu testlar, agar biror shaxsda faol SMV infektsiyasiga mos keladigan alomat va belgilar mavjud bo’lsa amalga oshiriladi. Virus odamning immun tizimi zaiflashganda latent holatidan (yashirin infektsiyadan) faol holatga o’tishi mumkin. Tananing zararlangan to’qimalari biopsiyalarida SMV zich joylar paydo bo’lishi mumkin.
Agar ayol homiladorlik paytida SMV infektsiyasining alomatlarini rivojlantirsa, tug’ma SMVni aniqlash va mumkin bo’lgan davolanish usullarini o’rganish uchun ko’proq tahlillar amalga oshirilishi mumkin.
Sitomegalovirusni davolash
Ushbu kasalliklarni davolashda asosiy maqsad inson immunitetini kuchaytirish hisoblanadi. Davolashning o’zi immun va antivirus terapiyani o’z ichiga oladi, bu organizmning mudofaa mexanizmlarini faollashtiradi va sitomegalovirusni nazoratga oladi.
Sitomegalovirusga qarshi maxsus dori vositalari yo’q va SMV infektsiyasini davolash sog’lom bolalar va kattalar uchun zarur emas. SMV infektsiyasining alomatlari bor va immunitet tizimi zaiflashuvi bo’lgan odamlar antivirus dorilarni qabul qilishlari mumkin. Transplantatsiya qiluvchilarning taxminan 30% -75% SMV infektsiyasini rivojlantiradi. Jiddiy SMV infektsiyasini rivojlanishi xavfi yuqori bo’lganlar shifokor tomonidan belgilab qo’yilganidek, kasallikning oldini olish uchun antivirus preparatlarni qabul qilishlari mumkin. Ushbu profilaktik usul ko’plab bemorlarda SMV infektsiyalarining sonini kamaytirishga yordam berdi.
Sitomegalovirusga qarshi antivirus preparatlar
Antivirus preparatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
Gansiklovir (Sitovin) — SMV infektsiyasini davolash uchun tasdiqlangan birinchi antivirus preparatdir. Gansiklovir vena orqali yuboriladi. Noj’oya ta’siri isitma, toshma, diareya, kamqonlik, leykopeniya va trombotsitopeniya hisobga oladi.
Valgansiclovir (Valsite) — tanada gansiklovir tufayli faollashadi va SMV kasallikini profilaktika (oldini olish) qilish uchun ishlatiladigan, og’iz orqali qabul qilinadigan preparat hisoblanadi. U ba’zi bemorlarda SMV infektsiyasini davolashda qo’llaniladi va yengil holatlarda vena ichiga yuborilgan gansiklovir kabi samarali bo’ladi.
Foskarnet (Foskavir) — Gansiklovirdan farq qiluvchi mexanizmga ega SMVga qarshi faol preparat va gansiklovirga chidamli SMV infektsiyasini davolash uchun ishlatiladi. Bu gansiklovirga toqat qilmaydigan (masalan allergiya sababli) bemorlar uchun ikkinchi darajali davolanishdir. Foskarnet buyraklarga toksik bo’lib, minerallar va elektrolitlarning muvozanati buzilishi tufayli ba’zi buzilishlar keltirib chiqarishi mumkin.
Sidofovir — gansiklovir va foskarnet bilan davolashda yordam berilmagan bemorlar uchun alternativ terapiya. Buyraklar uchun toksikligi tufayli uning qo’llanishi cheklangan. Virusdan kelib chiqqan immunitet tanqisligi sindromi (OITS) bo’lgan bemorlarda ko’zning SMV infektsiyasini (retinit) davolash uchun qo’llaniladi.
Sitomegalovirusning immunoglobulini SMV uchun o’ziga xos antitellarni (oqsillarni) o’z ichiga oladi. O’pka transplantatsiyasi bo’lgan bemorlarda kasallanish xavfl bo’lganda gansiklovirga qo’shimcha ravishda SMV infektsiyasini oldini olish uchun buyurilgan bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, SMV pnevmoniyani davolash uchun gansiklovir bilan birga ishlatiladi.
Ba’zi ma’lumotlar gansiklovir tug’ma SMV infektsiyasining og’ir belgilari bo’lgan chaqaloqlarda eshitish yo’qotilishi va rivojlanish muammolarini bartaraf qilishi mumkinligini ko’rsatmoqda. Gansiklovirning jiddiy nojo’ya ta’siri tufayli yuqumli kasalliklar bo’yicha pediatr mutaxassis bilan maslahatlashilishi kerak.
Sitomegalovirus infektsiyasining asoratlari
Sitomegalovirus kamdan-kam hollarda sog’lom odamlarda asoratlarni keltirib chiqaradi. Immun tizimi zaif bo’lgan odamlarda asoratlar xavfi yuqori. SMV oshqozon va ichaklarga zarar etkazishi mumkin, natijada isitma, qorin og’rig’i, najasda qon va yo’g’on ichakning yallig’lanishi (kolit) kuzatiladi. Yalliglanish jigarda (gepatit), o’pkada (pnevmoniya) va miyada (ensefalit) paydo bo’lishi mumkin. Ko’zdagi infektsiya (retinit) ko’rlikka sabab bo’lishi mumkin.
Oldini olish
Sitomegalovirus keng tarqalgan virus bo’lgani uchun kasallikni har doim ham oldini olish mumkin emas. Homilador ayollar tug’ilajak farzandlarida tug’ma SMV infektsiyasini oldini olish uchun ehtiyot choralarini ko’rishlari kerak. SMV infektsiyasi xavfini kamaytirishga qaratilgan qadamlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- Qo’llarni 15-20 soniya davomida yuvib tashlang, ayniqsa, kichik bolalar bilan muloqotda bo’lganda, tagliklarni almashtirganda va o’yinchoqlarni ishlatganda yoki og’iz bo’shlig’i bilan aloqa qilganda;
- Oziq-ovqat, ichimliklar va idishlarni boshqalar bilan baham ko’rishdan saqlaning;
- Bolani o’pish paytida so’lak bilan aloqa qilmang;
- Bolani siydik va so’lagi bilan aloqada bo’lgan o’yinchoqlar va sirtlarni tozalang;
- Jinsiy aloqa paytida prezervativlardan foydalaning.
Tug’ma SMV infektsiyasini yoki kattalardagi sitomegalovirus kasalligini oldini olish uchun emlash mavjud emas. Biroq, tadqiqotchilar insonlarda eksperimental vaktsinalarni o’rganmoqdalar.
