Kuydirgi (yomon sifatli karbunkul, antraks, rus. сибирская язва) — barcha turdagi qishloq xo’jaligi va yovvoyi hayvonlar, shuningdek odamlar uchun ham o’ta xavfli infektsion kasallikdir. Kasallik yashin tezligida, o’ta o’tkir, o’tkir va o’tkir osti (qo’y va yirik shoxli qoramollarda), o’tkir, o’tkir osti va anginoz (cho’chqalarda) kechadi, odamlarda esa asosan karbunkulyoz shaklda bo’ladi.
Orofaringeal va gastrointestinal shakllari ham mavjud. Kasallik intoksikatsiya, teri, limfa tugunlari va ichki a’zolarda seroz-gemorragik yallig’lanish rivojlanishi bilan tavsiflanadi; teri yoki septik shaklda kechadi (hayvonlarda shuningdek ichak va o’pka shakllari ham mavjud).
Etimologiya
Qadimgi davrlardan beri «muqaddas olov», «forslar olovi» va boshqa nomlar bilan tanish bo’lgan kuydirgi kasalligi antik va sharq yozuvchilari va olimlarining asarlarida bir necha bor keltirib o’tilgan. Ushbu kasallik klinikasining batafsil tavsifi 1766-yilda fransiyalik shifokor Moran tomonidan tuzilgan. Rossiyadagi revolyutsiyadan oldingi davrda kasallik asosan sibirda tarqalganligi sababli «Sibirskaya yazva» nomini olgan.
Kuydirgi etiologiyasi
Kasallikning qo’zg’atuvchisi 1849-1850 yillarda uchta tadqiqotchi tomonidan deyrali bir vaqtning o’zida ta’riflangan: A. Pollender, F. Brauell va K. Daven. 1876 yilda Robert Kox uning sof madaniyatini ajratib olgan. Odamlar uchun patogen bo’lgan barcha bakteriyalardan birinchi bo’lib kuydirgi qo’zg’atuvchisi aniqlangan. Bugungi kunda kuydirgi kasalligining umumiy qabul qilingan nomi — antraks, qadimgi yunon tilidan ἄνθραξ — «ko’mir, karbunkul»: bu nom kasallikning teri shaklida qora qo’tirning xarakterli ko’mir-qora tusdaligi tufayli berilgan.
Kuydirgi kasalligining qo’zg’atuvchisi — Bacillus anthracis batsillasi. U o’zi bilan spora hosil qiluvchi, kattaligi 5-10 × 1-1,5 mkm bo’lgan grammusbat tayoqchani taqdim etadi. Kuydirgi batsillasi go’sht-peptonli muhitda yaxshi o’sadi, kapsulali va somatik antigenlar saqlaydi va ekzotoksin ajratishga qodir, ekzotoksin oqsilli kompleks bo’lib, shish chaqiradigan (sAMF konsentratsiyasining ortishi), protektiv (hujayra membranasi bilan o’zaro ta’sirlanib, boshqa komponentlarning faoliyatiga yordam beradi) va letal (sitotoksik effekt, o’pka shishishi) komponentlardan tashkil topgan. Kapsula — antifagotsitar faollik.
Kuydirgi bakteriyalari organizmdan tashqarida kislorodga yo’l bo’lganida spora hosil qiladi, buning natijasida yuoqri harorat, quruqlik va dezinfektsiyalovchi vositalarga qarshi yuqori chidamlilikka ega bo’ladi. Kuydirgi bakteriyalarining sporalari ko’p yillar davomida saqlanib turishi mumkin; kasallangan hayvonlarning axlati va siydigi bilan zararlangan yaylovlar uzoq yillar davomida kuydirgi sporalarini saqlashi mumkin. Kuydirgi tayoqchasining vegetativ shakllari qaynatilganda va oddiy dezifenktsiyalovchi moddalar ta’siri ostida tezda nobud bo’ladi.
Avtoklavlash vaqtida 110 °C da sporalar qirq daqiqadan so’ng nobud bo’ladi, quruq issiqlik bilan 140 °C da esa 2,5-3 soatda. Kuydirgi sporalari to’g’ridan-to’g’ri quyosh nurlariga 10-15 sutka bardosh bera oladi. Sporotsid ta’sirga shuningdek xloraminning faollashtirilgan eritmalari, issiq formaldegid, vodorod peroksidi ham ega.
Epizootologiya
Infektsiya manbai sifatida kasalligi yalpi shaklda kechayotgan kasallangan qishloq xo’jaligi hayvonlari xizmat qiladi: yirik shoxli qoramol, otlar, eshaklar, qo’ylar, echkilar, kiyiklar, tuyalar. Uy hayvonlari — mushuklar, itlar kamroq sezgirdir.
Hayvonlardagi kuydirgi kasalligi quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
- Odatda 3-4 kundan oshmaydigan qisqa inkubatsion davr;
- Kuchli isitma holatidagi, yurak-tomir faoliyatining zaiflashuvi, meningeal hodisalar, qonli ich ketish va qayt qilish shaklidagi sezilarli klinika;
- Infektsion jarayonning tez rivojlanishi, odatda, birinchi 2-3 kun ichida hayvonlarning o’limiga olib keladi.
Yirik shoxli qoramol va otlar: odatda, o’tkir va o’tkir osti shaklda kechadi. Tavsiflanishi:
- Septik shakl: haroratning keskin ko’tarilishi, apatiya, hosildorlikning pasayishi, bosh, bo’yin va bo’yin ostida osilib turuvchi terining shishishi bilan;
- Ichak shaklida: apatiya, oziqlanishdan bosh tortishi, qonli ich ketish va qusish, timpaniya bilan.
Cho’chqalar: (anginoz shakl) faqat cho’chqalarda yuzaga keladi va alomatlarsiz kechadi; o’zgarishlarni faqat limfa tugunlarining xarakterli kataral-gemorragik yallig’lanishi bo’yicha tana go’shtini veterinariya-sanitariya tekshiruvi vaqtida aniqlash mumkin.
Kuydirgi epizootiyalari geografik jihatdan tuproq o’choqlariga — patogenlar omboriga bog’langan. Birlamchi tuproq o’choqlari yaylovlarda, og’ilxonalarda, hayvon murdalarini ko’mish joylari va shunga o’xshash joylarda kasal hayvonlar ajralmalari bilan tuproqning bevosita zararlanishida shakllanadi. IkkIkkilamchi tuproq o’choqlari sporalarning yomg’ir, erigan va oqava suvlar bilan boshqa joylarga tarqalishida hosil bo’ladi.
Zararlanish ko’plab yuqish omillari ishtirokida sodir bo’lishi mumkin. Ularga kuydirgi sporalari bilan zararlangan kasallangan hayvon terisidan ajraladigan ajralmalar, ichki a’zolari, go’sht va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari, tuproq, suv, havo, atrof-muhit ob’yektlari kiradi.
Odamlarda kuydirgiga sezuvchanlik organizmning yoshi, jinsi va boshqa fiziologik xususiyatlariga bog’liq emas; u zararlanish yo’llari va infektsiyalovchi dozaning miqdori bilan bog’liq.
Patogenez
Kuydirgi infektsiyasi uchun darvoza odatda jarohatlangan teri hisoblanadi. Kamdan-kam hollarda batsilla nafas yo’llarining shilliq qavatlari va oshqozon-ichak trakti orqali kiradi. Patogen teriga kirgan joyda kuydirgi karbunkuli hosil bo’ladi, u nekrozli yallig’lanish, qo’shni to’qimalarning shishishi va regionar limfadenitli seroz-gemorragik o’choq shaklida bo’ladi.
Mahalliy patologik jarayon kuydirgi tayoqchasi ajratadigan ekzotoksin ta’siri tufayli kelib chiqadi, uning alohida komponentlari to’qimalar shishishi, koagulyatsion nekroz va sezilarli darajada mikrosirkulyatsiya buzilishlariga sabab bo’ladi.
Infektsiyaning kirish darvozasidan qat’iy nazar, kasallikning birinchi bosqichi lokalizatsiyali regionar limfa tugunlarining shikastlanishi, ikkinchi bosqichi — jarayonning generalizatsiyasi bilan namoyon bo’ladi.
Kuydirgining teri shaklida kuydirgi qo’zg’atuvchising qonga yorib o’tishi va kasallikning septik shakli rivojlanishi bilan infektsiyasining generalizatsiyasi juda kamdan-kam hollarda sodir bo’ladi.
Kuydirgili sepsis odatda patogenning nafas yo’llari yoki oshqozon-ichak traktining shilliq qavatlari orqali kirganida rivojlanadi. Bunday hollarda traxeobronxial yoki mezenterial limfa tugunlari to’siq vazifasining buzilishi jarayonni generalizatsiyasiga olib keladi. Bakteriemiya va toksinemiya infektsion-toksik shokga olib kelishi mumkin.
Patogenez asosida qo’zg’atuvchining ekzotoksini ta’siri yotadi, u kamida uchta komponentdan yoki omildan iborat:
- Birinchi (I), edematoz (yallig’lanish) omili;
- Ikkinchi (II), protektiv (himoya) omili;
- Uchinchi (III), letal (o’lim) omili. I omilning II omilga qo’shilishi immunogen xususiyatlarni oshiradi, III omil ularni kamaytiradi.
I va II omillarning aralashmasi kapillyarlarning o’tkazuvchanligi oshishi hisobiga yallig’lanish reaktsiyasi va shishning ortishiga olib keladi. II va III omillarning aralashmasi letal omil ta’sirini kuchaytiradi va dengiz cho’chqalari, kalamushlar va sichqonlarning o’limiga olib keladi. Kuydirgi toksinining uchta omillari (I, II, III) aralashmasi yallig’lantiruvchi (edematoz) va letal ta’sir ko’rsatadi.
Kuydirgili sepsisning morfologik mohiyati o’tkir seroz-gemorragik, gemorragik, kamroq hollarda — fibrinoz-gemorragik yallig’lanishdir. Sepsisda yallig’lanish o’choqlarida leykotsitar reaktsiysa zaif bo’ladi yoki umuman bo’lmaydi. Immunogenez a’zolarida (taloq, limfa tugunlari, ayrisimon bez) limfoid to’qimalarning makrofaglar bilan almashtirilishi bilan organizmning immun himoyasining bostirilishi va qo’zg’atuvchining makrofagial tugallanmagan fagotsitozi ko’rinishidagi primitiv himoya reaktsiyasi mavjud bo’ladi.
Klinik tasvir
Inkubatsion davr muddati bir necha soatdan bir necha kungacha bo’lishi mumkin, ko’pincha 2-3 kun oralig’ida o’zgarib turadi. Kasallik lokalizatsiyalangan (teri) yoki generalizatsiyalangan (o’pka va ichak) shaklda kechishi mumkin.
Kuydirgining teri shakli
Bu kuydirgi kasalligi holatlarining 98-99 foizida kuzatiladi. Uning eng keng tarqalgan shakli karbunkulyar shaklidir, kamroq tarqalganlari kasallikning edematoz, bullyoz va erizipeloid shakllari. Ko’pincha tananing ochiq qismlari shikastlanadi; karbunkullar bosh, bo’yin, burun va og’izning shilliq qavatida joylashganida kasallik ayniqsa og’ir kechadi.
Kuydirgi infektsiyasining generalizatsiyasi klinikasi shaklidan (teri yoki vistseral) qat’iy nazar, kasallikning boshlang’ich davrining terminal bosqichida namoyon bo’lishlarning turfaligi bir xil: u konsentratsiyasi 1mm3 qonda yuz ming va hatto millionlab bakterial hujayrasi bo’lgan kuydirgi bakteriyalarining periferik qonga chiqishi bilan kechadi.
Bunday konsentratsiya esa kuydirgili sepsis deb qaralishi mumkin va o’zi bilan infektsion-toksik shok klinikasini taqdim qiladi. Bu qonning koagulyatsion (ivish) va antikoagulyatsion tizimining jiddiy buzilishlari, atsidoz, o’tkir buyrak yetishmovchiligi, tana haroratining me’yordan pasayib ketishi, o’ta kuchli intoksikatsiya demakdir.
Odatda karbunkul bitta bo’ladi, biroq ba’zan ularning soni 10-20 yoki undan ko’p bo’lishi mumkin. Infektsiyaning kirish darvozasi joyida ketma-ketlikda dog’, papula, vezikula, yara rivojlanadi. Og’riqsiz ko’k-qizg’ish rangli va 1-3 mm diametrli, hasharot chaqishi izini eslatadigan dog’, bir necha soat ichida mis-qizg’ish rangli papulaga aylanadi. Qichish va achish hissi kuchayadi.
12-24 soatdan so’ng papula diametri 2-3 mm bo’lgan suyuqlik bilan to’lgan pufakchaga aylanadi, suyuqlik bir muddatdan keyin qorayadi va qonsimon bo’ladi. Qashilaganda (ba’zan esa o’z-o’zidan) pufakcha yoriladi va uning o’rnida to’q jigarrang tagli, chetlari ko’tarilgan va seroz-gemorragik ajralmali yara hosil bo’ladi. Bir sutkadan keyin yara diametri 8-15 mm ga yetadi.
Nekroz natijasida, yaraning markaziy qismida 1-2 hafta o’tgach zich, og’rimaydigan qattiq chaqa hosil bo’ladi va uning atrofi qizil rangli sezilarli yallig’llanishli bolish qayd qilinadi. Tashqi tomondan, qattiq chaqa olovdagi ko’mirni eslatadi, aynan shu ko’rinish kasallikning nomlanishiga sabab bo’lgan (Antrax — ko’mir). Ushbu shikastlanish karbunkul nomini olgan.
Kuydirgining septik shakli
Kasallikning septik shakl kam uchraydi. Kasallik kuchli varaja bilan o’tkir boshlanadi, tana harorati 39 — 40 °C gacha ko’tariladi. Sezilarli taxikardiya, hansirash, taxipnoe, ko’krakdagi og’riqlar va ko’pikli-qonli balg’am chiqishi bilan yo’tal kuzatiladi. Pnevmoniya va plevral effuziya belgilari aniqlanadi. Infektsion-toksik shok rivojlanishida gemorragik o’pka shishi paydo bo’ladi.
Qon va balg’amda ko’p miqdorda kuydirgi bakteriyasi aniqlanadi. Bemorlarning bir qismida qorin og’rig’i, ko’ngil aynishi, qonli qusish, suyuq qonli axlat kelishi mavjud bo’ladi. Keyinchalik ichak parezi rivojlanadi, peritonit ehtimoli mavjud. Meningoensefalit alomatlari aniqlanadi. Infektsion-toksik shok, miyaning shishishi, oshqozon-ichakda qon ketishi va peritonit kasallanishning birinchi kunlarida o’limga olib kelishi mumkin.
Tashxis
Tashxis klinik epidemiologik va laboratoriya ma’lumotlariga asoslanib qo’yiladi. Laborator diagnostika bakterioskopik va bakteriologik usullarni o’z ichiga oladi, erta tashxis qo’yish maqsadida — immunoflyuorestsentli. Kasallikning 5-kunidan so’ng ijobiy natijalar beradigan antraksinli teri ichi probasi yo’li bilan kuydirgining allergologik diagnostikasi ham qo’llaniladi.
Laboratoriya tekshiruvi uchun materiallar sifatida vezikul va karbunkullarning tarkibi, shuningdek, septik shaklda balg’am, qon, axlat va qayt qilish massasi xizmat qiladi. Kuydirgi oddiy furunkul va karbunkullar, o’lat, tulyaremiya, roja, sap, pnevmoniya va boshqa etiologiyali sepsidan farqlanadi (differentsial tashxislash).
Kuydirgini davolash va oldini olish
Kuydirgini erta antibakterial davolash muhim ahamiyatga ega, chunki davolashni kech boshlash omon qolish ehtimolini sezilarli darajada pasaytiradi. Kuydirgi infektsiyasi va boshqa bakterial infeksiyalarni davolash yuqori dozalarda vena ichiga va peroral antibiotiklarni o’z ichiga oladi, ular orasida ftorxinolonlar (siprofloksatsin), doksitsiklin va penitsillin, shuningdek eritromitsin va vankomitsin mavjud.
O’pka kuydirgisi shubha qilingan holatlarda antibiotiklarni erta profilaktik maqsadlarda qabul qilish o’limni oldini olishda hal qiluvchi rol o’ynashi mumkin. So’nggi yillarda kuydirgi kasalligiga qarshi yangi dori-darmonlarni ishlab chiqarish bo’yicha ko’plab tashabbuslar amalga oshirildi, ammo mavjud dorilar davolanish tezda boshlanganda samaralidir.
Patogenetik davolashda kolloid va kristalloid eritmalar, plazma, albumin, glyukokortikosteroidlar qo’llaniladi. Kasallikning teri shakllari uchun jarrohlik aralashuvlari o’tkazish ruxsat etilmaydi: ular infektsiyaning generalizatsiyasiga olib kelishi mumkin.
Profilaktik choralar veterinariya xizmati bilan yaqin aloqada o’tkaziladi. Aniqlangan kasal hayvonlar izolyatsiya qilinishi, ularning jasadlari yondirilishi kerak; infektsiyalangan jismlar zararsizlantirilishi kerak. Jun va mo’ynali mahsulotlarni dezinfeksiya qilish uchun kamerali dezinfektsiya ishlatiladi.
Kasal hayvon yoki zararlangan material bilan aloqada bo’lgan shaxslar 2 hafta davomida faol tibbiy ko’rikda bo’ladilar. Odamlar va hayvonlarni quruq tirik kuydirgi vaktsinasi bilan emlash muhimdir. Birinchi vaktsina fransuz mikrobiologi va kimyogari Luis Paster tomonidan ixtiro qilingan va sinovdan o’tgan. Rossiyada, birinchi bunday vaksinalardan bo’lgan Lange vaktsinasi Ivan Nikolaevich Lange va Lev Semenovich Tsenkovskiy tomonidan yaratilgan.
Kasallik yakuni
Kasallikning qanday yakun topishi asosan kasallikning shakli bilan belgilanadi, umuman olganda shartli yomon hisoblanadi va hatto to’g’ri va o’z vaqtida davolashda ham o’limga olib kelishi mumkin.
Teri shakli to’g’ri davolanmasa, o’lim ko’rsatkichi 10-20% ni tashkil qiladi. Kasallikning o’pka shaklida, qo’zg’atuvchining shtammiga qarab, o’lim darajasi 90-95% ni tashkil qilishi mumkin. Ichak shakli — taxminan 50%. Kuydrigili meningit — 90%.
