Saraton (rak) kasalligi — xavf omillari, bosqichlari, alomatlari, davolash, oldini olish

Onkologik kasalliklar — hozirda insoniyatning yetakchi patologiyalar guruhidir. Jahon tibbiyoti amaliyotida kasallikni dastlabki bosqichlarini davolashda muvaffaqiyatga erishildi. Cheklovchi omillar — saratonning preklinik bosqichida muntazam keng ko’lamli diagnostik tekshiruvlarini tashkil etishning murakkabligi, ba’zi shakllarining patogenezi tezligining yuqori bo’lishi. Shu munosabat bilan, aholi o’rtasoda onkologik sergaklikni yaxshilash uchun ta’lim muhim ahamiyatga ega.

Saraton (rak) nima? Kasallik haqida ma’lumot

Saraton (rak) — bu tanadagi ichki to’qimalardan o’sadigan yomon sifatli o’sma (shish). Kasallikning bunday nomlanishiga sabab, 90% holatlarida bemorlarda yomn sifatli o’smalar qisqichbaqa (saraton) qisqichiga o’xshaydi (rus. рак). Rivojlangan mamlakatlarda barcha o’limlarning 15-20% saraton kasalligidan kelib chiqadi.

Saratonni davolash istiqbollari

Onkologiya — tibbiyotning yuqori texnologik bo’limidir. Tashxisdan tortib to reabilitatsiya qilishgacha bo’lgan tibbiyotni tashkillashtirish bosqichlari logistikasi qancha yuqori bo’lsa, bemorni tiklanib ketishga bo’lgan imkoniyati shunchalik yuqori bo’ladi. Saraton bilan kasallangan bemorlar uchun yuqori darajadagi tibbiy yordam ko’rsatadigan mamlakatlar ham mavjud (Germaniya, Shveytsariya, Isroil, Amerika Qo’shma Shtatlari).

So’nggi yillarda Rossiya yuqori texnologiyali markazlarni yaratib, muayyan ijobiy qadamlar qo’ydi. O’zbekistonda ham ulkan imkoniyatlar yaratildi. Hozirda rak kasalligi davosi o’rganilmoqda.

Agar erta yoki kech bosqichda tashxislanishiga keladigan bo’lsak, yuqorida aytib o’tilganlardan tashqari, dastlabki bosqichlarda tiklanish istiqbollari ancha yuqori.

Saratonning erta bosqichlari

Shifokorlar saraton oldi (prekantseroz) va erta bosqichlarida saratonni davolashga optimizm bilan  nazar solishlari, ilm-fan yutuqlari va ularni amaliy qo’llash natijalariga asoslanadi:

• Kundalik amaliyotga minimal invaziv diagnostika tizimlari: KT, MRT, MSKT, PET-KT kiritilishi real vaqtda shikastlangan hujayralarning yakka to’planmalarini 2D va 3D vizualizatsiya qilish (saraton oldi bosqichlari uchun) imkonini berdi;
• Erta bosqichlarida onkojarayon patogenezi mexanizmini yaxshiroq tushunish, biokimyo, patofiziologiya, klinik tibbiyot sohasidagi kashfiyotlar davolashning yangi choralari va usullarini ochib berdi.

Yuqorida keltirilganlar faqat onkologiya boshlanayotganida samarali bo’ladi.

Saratonning so’nggi bosqichi

Tibbiy muassasalarga beparvo qilingan patologiya shakllari bilan murojaat qilgan bemorlarni samarali davolash juda qiyin.

Onkologik kasallikni kech aniqlanishi sabablari:

• Ko’plab odamlarda onkologik kasalliklarni erta aniqlash texnologiyasi ishlab chiqilmagan, klinik belgilar bo’lmagan bemorlar o’zlarini sog’lom deb hisoblashadi;
• Saratonning ba’zi shakllarida metastaz mavjudligi, subklinik kechimdan o’smalarning tez o’sishi bilan namoyon bo’ladigan patogenezning yuqori tezligi.

Onkologik kasalliklar epidemiologiyasi

Sog’ayib ketish ehtimolligi onkologik kasallikning birinchi (dastlabki) bosqichida tashxis qo’yilganlarda eng yuqori bo’ladi. Tashxisdan keyin besh yil davomida tirik qolish ehtimoli bu bemorlarda 95% ni tashkil qiladi.

Inson saratonining yuzdan ziyod nozologik shakllari aniqlangan. Ko’pincha a’zo va to’qimalarda yuqori tezlikli apoptoz (dasturlashtirilgan o’limi) va mos ravishda o’lgan hujayralarning o’xshash xususiyatli yangi hujayralar bilan almashadigan yomon sifatli o’smalar kuzatiladi. Jarayon qayerda rivojlanganligiga qarab, kasallik alomatlari va belgilari o’zgarib turishi mumkin.

Ko’krak qafasi sohasida birlamchi lokalizatsiyali onkologik kasalliklar:

• O’pka;
• Ko’krak bezi;
• Qalqonsimon bez.

Qorin sohasidagi birlamchi lokalizatsiyaga ega bo’lgan onkologik kasalliklar:

• Oshqozon;
• Jigar;
• Buyrak;
• Oshqozon osti bezi.

Kichik tos a’zolari sohasidagi birlamchi lokalizatsiyali onkologik kasalliklar:

• Prostata bezi;
• Yo’g’on va to’g’ri ichak;
• Bachadon tanasi va bo’yni;
• Tuxumdonlar;
• Qovuq;

Teri va shilliq pardalarida birlamchi lokalizatsiyali onkologik kasalliklar:

• Teri va shilliq parda melanomalari.

Limfatik va gemopoetik tizimlarning onkologik kasalliklari:

• Leykoz;
• Limfoma.

Turli yosh guruhlari uchun onkologik kasalliklarning rivojlanish xavfi quyidagicha bo’ladi:

• Gemopoez (qon hosil qilish) va limfa hosil qilish organlari — 30 yoshgacha;
• Oshqozon, qalqonsimon bez, limfoma, leykoz (erkaklar va ayollar), bachadon bo’yni, tuxumdonlar, sut bezlari (ayollar) — 31- 40 yosh;
• O’pka, oshqozon-ichak trakti (erkaklar, ayollar), sut bezlari, ayol jinsiy a’zolari (ayollar) — 41-50 yosh;
• Oshqozon-ichak trakti, o’pka — 51-60 yosh;
• O’pka, teri, oshqozon-ichak trakti, sut bezlari — 61-70 yosh;
• Teri, o’pka, oshqozon-ichak trakti — 70 yoshdan oshganlar uchun.

Saraton sabablari

Rak kasalligini keltirib chiqaruvchi sabablar nima ekanligini hozirgacha hech kim aniq isbotlanmagan. Hozirda bir necha o’nlab ilmiy nuqtai nazarlar mavjud. Agar ularning barchasi bir umumiy tasvirga birlashtirilsa, yomon sifatli o’smalarning rivojlanishiga yordam beradigan uchta asosiy omil ajratiladi:

• Fizik omillar — ular radiatsiya, ultrabinafsha nurlari;
• Kimyoviy omillar — kantserogenlar;
• Biologik omillar — ayrim xavfli viruslar.

Ularning barchasi dastlab DNK tuzilishi patologiyasiga olib keladi, natijada, onkogen faollashadi va hujayralar abadiy hayotga erishadi. Buning oqibatida hujayralar nobud bo’lmasdan, juda katta miqdorda ko’payishni boshlaydi va o’smani hosil qiladi.

Bu omillar saraton rivojlanishining tashqi sabablari hisoblanadi. Biroq, tashqi omillardan tashqari ichki sabablar ham mavjud — bu irsiy moyillikdir. Bu holda organzimning DNKni qayta tiklash qobiliyati yoki onkologiyaga immunitet darajasi kamaygan bo’ladi. Ko’pincha saraton kasalligining ichki va tashqi sabablari shunchalik xiraki, ularning ta’siri ustunligi haqida gapirish qiyin.

Ilmiy dunyoda saratonning mutatsion nazariyasi umumiy qabul qilingan. Ushbu nazariyaga ko’ra, saraton hujayrasi — tashqi yoki ichki omillar ta’siri ostida tananing yetilmagan hujayralarining aniq genetik nuqsonlari natijasidir. Kantserogenezning boshqa nazariyalari ham muhokama qilinadi.

Ammo, hech qay biri kasallikning mohiyatini aks ettirmaydi, chunki:

• Saratonni davolashning zamonaviy tamoyillari — rivojlanib bo’lgan kasallikning oqibatlarini bartaraf etishga asoslangan: jarrohlik aralashuvi, kimyoterapiya va radioterapiya usullari orqali o’simta hujayralari o’sishini bostirish;
• Hujayra mutatsiyasini boshqarish usullarini tushunish uchun hech qanday tamoyillar mavjud emas.

Kantserogenezning universal mexanizmi kashf qilinganidan so’ng, shubhasiz, kasallik ustidan o’rnatilgan haqiqiy g’alaba degan ma’noni anglatuvchi yomon sifatli shishlarning rivojlanishini istisno qilish usuli aniqlanadi.

Shuning uchun, ushbu maqolada turli nazariyalar ta’rifiga chuqur to’xtalib o’tish amaliy mazmunga ega emas. Barcha olimlar tomonidan e’tirof etilgan, shubhalanmagan, o’quvchilarga amaliy foydasi bo’lgan sodda va tushunarli lahzalariga to’xtalib o’tamiz.

Nima uchun saraton paydo bo’ladi?

Inson organizmni ko’p sonli, taxminan 10¹³–10¹⁴ tagacha bo’lgan hujayralardan iborat bo’lib, to’rt turdagi to’qima mavjud: epiteliy, biriktiruvchi, mushak, nerv to’qimalari, ular 200 dan ortiq turdagi maxsus hujayralardan iborat. Normal organizmda barcha hujayralar bitta genetik dasturga muvofiq ishlaydi.

Hujayralarning hayot muddati dasturlashtirilgan. Har bir hujayra turi uchun shaxsiy chegara mavjud, masalan, trombotsid 4 kun, eritrosit esa 125 kun. Inson tanasi doimiy ravishda yangi hujayralar tufayli yangilanadi.

Sog’lom hujayralarining bosqichlari:

• Organizmning o’zak hujayralarining tug’ilishi va bo’linishi.
• Yetilish. Hujayraning morfologik va fiziologik ixtisoslashuviga bo’lgan genetik kelib chiqgan intilishi.
• Ixtisosligi. Hujayra yetilgan morfologik, gistologik va fiziologik belgilarga ega bo’lishi, masalan, epitelial hujayradan, eritrotsitdan, limfotsitdan faqat shularga o’xshash hujayralar paydo bo’ladi.
• Faoliyat. Hujayralarning to’liq ishlashi va makroorganizmga keng qamrovli bo’ysunishi.
• Qarish. Fiziologik vazifalarning yo’qolishi davri, morfologik o’zgarishlar.
• Dasturlashtirilgan o’lim (apoptoz). Patologik o’lim — nekrozdan asosiy farqi, apoptoz holatida hujayra atrofida yallig’lanishli shish yo’qligi.

Patologik mutatsiyalar har bir soniyada sodir bo’ladi, lekin o’zgargan hujayralarning ko’p bosqichli nazorati natijasida, sog’lom organizmda «yomon» hujayralar yo’q qilib turiladi.

Ichki va / yoki tashqi patogen omillar (genetik, fizil, kimyoviy, biologik) ta’siri ostida nazorat qilish funktsiyasi buzilsa, o’zgargan hujayralar o’lmaydi, balki o’sma joyida ko’payib boradi, biroq, endi organizmga aloqador bo’lmagan o’zlarining dasturlari bilan.

Muhim farq shundaki, mutatsiyaga uchragan hujayralar ixtisoslik va keyingi bosqichlariga yetib bormaydi, ularning dasturlashtirilgan o’limi (apoptoz) sog’lom organizmning yagona qonunlariga bo’ysunmaydi.

Organizmdagi o’smaning bosqichlari

• Giperplaziya yoki ortiqcha yetilmagan hujayralarning shakllanishi;
• Yaxshi sifatli shish paydo bo’lishi; Ushbu bosqich:
  • Saratonning ba’zi shakllarida bu bosqich bo’lmasligi mumkin, jarayon giperplaziyasiz birdan displaziya bosqichiga o’tishi mumkin;
  • Patogenez davom etmasligi, shu bosqich yakuniy bosqich bo’lishi mumkin.

Yaxshi o’simta asta sekin o’sadi, metastaz kuzatilmaydi, xavf faqatgina o’simta atrofdagi asab tolalari, qon tomirlarini ezib qo’yishi holatlarida paydo bo’ladi.

• Displaziya. O’zgargan hujayralarning patologik o’sishini davom etishi va kuchayishi. Yaxshi sifatli o’smani yomon sifatli o’smaga aylanishi — bu malignizatsiya deb ataladi.
• Saraton oldi holati — bu chegara holati bo’lib, shish rivojlanib bo’lgan, ammo regress yuz berishi mumkin. Ushbu holatdagi hujayralarning yana bir muhim xususiyati — ularning cheklangan sohada joylashganligidir.
• Invaziv saraton. Patogenezning rivojlanishi metastaz paydo bo’lishi, shish o’sgan sohalarda yallig’lanish reaktsiyalari rivojlanishi bilan birga kechadi. Metastazlar olis a’zolarda aniqlansa, kasallikning yakuni yaxshi hisoblanmaydi.

Saraton kasalligi yuzaga kelishining sababi sifatida kantserogenlar

Saraton yuzaga kelishining asosiy sababi kasallikning xususiyati — bu DNK tuzilishining shikastlanishida yotadi. Uni esa kantserogenlar shikastlaydi. Tabiiyki, insonlarda bunga qarshi mudofaa bor.

Organizm o’zi tiklanishi, kantserogenlar va hatto xatarli o’smalarni yo’q qilish qobiliyatiga ega. Ammo yosh o’tishi bilan organizmning bu vazifasi zaiflashadi. Shuning uchun saraton kasalligiga chalinish xavfi nafaqat organizmning faoliyatiga, balki tushayotgan kantserogenlar soniga ham bog’liq. Shu sababli, organimzga tushadigan kantserogenlar miqdorini kamaytirish saratonning oldini olish imkonini beradi.

Kantserogenlar ta’siri

Turli xil kantserogenler DNK tuzilishiga turlicha ta’sir qiladi. Masalan, fizik shikastlanish ko’p miqdorda erkin radikal hosil qiluvchi kantserogenlar tomonidan yuzaga keladi. Ularga ultrabinafsha va rentgen nurlari kiradi. Shuningdek kimyoviy ta’sir ko’rsatadigan kantserogenlar ham mavjud bo’lib, ular DNK bilan kimyoviy bog’lanishi natijasida uni zararlaydi. Biologik kantserogenlarga viruslar kiradi. Viruslar odatda DNK tarkibiga o’z DNKsini kiritadi va uni shikastlaydi.

Ammo kantserogenlarning ta’sir qilishiga tibbiyotning o’zi ham hissasini qo’shishi mumkin — masalan, ionizatsiyalovchi nurlanishlar, gormon terapiyasi va saraton terapiyasi.

Irsiyat va saraton

Irsiyat ham saraton rivojlanishiga ta’sir qiladi. Insonda zaif immunitet bilan bog’liq onkologiyaga tug’ma moyillik yoki organizmning DNKni tiklash qobiliyati pasayishi aniqlanishi mumkin.

Saraton va chekish

Tamaki chekish — bu saratonning eng yaxshi manbasi bo’lib, bir vaqtning o’zida ikkita xavf omilidir: jismoniy zaharlanishdan tashqari, chekuvchi kimyoviy nurlanish ta’sirga ham duchor bo’ladi. Bir quti sigaretadan taxminan 8 mikrozivert chiqadi, bu  800 mikrorentgenga teng. Ushbu miqdordagi radiatsiyani 24 soat ichida butun boshli radiatsion fon hosil qiladi! Agar chekuvchi bir nechta quti cheksa-chi? Boshqacha qilib aytganda, faol sigareta chekuvchi shaxs katta miqdorda zaharlovchi moddalarni oladi, ulardan o’pka, oshqozon aziyat chekadi va qo’shimcha ravishda uch karrali radiatsiya dozasini oladi! Va nega bu odamlar chekishni tashlamaydilar?

Bugungi kunda o’pka saratoni bilan bog’liq barcha holatlarning 80% chekish bilan bog’liq va faqatgina 10% radon va boshqa omillar ta’sirida yuzaga keladi. Har yili saratondan 600 ming kishi vafot etadi!

Saraton xavf omillari statistikasi

95% hollarda saraton yomon atrof-muhit va hayot tarzi tufayli yuzaga keladi:

• Tamaki chekish — 30% patologiyalar;
• Oziq-ovqat — 35% patologiya;
• Infektsiya — 10%;
• Kasb bilan bog’liq kantserogenlar — 5%;
• Ionlashtiruvchi va ultrabinafsha nurlanish — 6%;
• Alkogolizm — 2%;
• Ifloslangan havo — 1%;
• Jinsiy infektsiyalar — 4%;
• Past jismoniy faollik — 4%.

Shuni ta’kidlash kerakki, eng yuqori foiz noto’g’ri ovqatlanishga to’g’ri keladi. Buning sabablari yuqori kaloriyali parhez, semizlik, oziq-ovqat mahsulotlarida kantserogenlar mavjudligi, kletchatkaning oz miqdordaligidir. Parhezni o’zgartirish va to’g’ri ovqatlanish inson salomatligi garovidir.

Saratonni oldini olish

Saraton kasalligining oldini olish uchun tez-tez shifokor ko’rigidan o’tib turing. Kantserogenez jarayonini dastlabki bosqichlarda aniqlash imkoniyati yildan-yilga o’sib bormoqda. Saratonni boshlang’ich davrlarida yengish esa juda oson!

2000 yilda saraton kasalligiga chalinganlarning soni 10 000 000 ni tashkil etdi. Turmush sharoiti, atrof-muhit va turmush tarzi yomonlashib borayotganligi sababli, 2020 yilga kelib, olimlar bashoratiga ko’ra, saraton bilan kasallanganlar soni 16 millionga yetadi. Kasallanganlar foizini kamaytirish uchun rak kasalligini profilaktika qilish lozim.

Yevropada saraton kasalligining oldini olish choralari qo’llanilgach, kasallanishlar soni 20 foizga kamaydi. Saraton bilan kurashishdagi eng yaxshi choralar — chekish va noto’g’ri ovqatlanish bilan kurashish, ultrabinafsha nurlanishini kamaytirishdir.